Referat opracowany przez Iwonę Jędrzejewską i wygłoszony dla nauczycieli zespołu matematyczno

Referat opracowany przez Iwonę Jędrzejewską i wygłoszony dla nauczycieli zespołu matematyczno – przyrodniczego w Publicznym Gimnazjum w Pajęcznie „Hospitacja diagnozująca – analiza porównawcza”

Definicje hospitacji i podstawy prawne hospitacji.

Hospitacja od greckiego hospitari - oznacza przychodzić w gościnę

Ze względu na udział hospitacji w systemie pracy nauczyciela, a także charakter pracy pedagogicznej, trudno zdefiniować hospitacje, ich charakter, cele, funkcje czy zakres stosowania.

Według Wincentego Okonia hospitacja to „uczestnictwo władz szkolnych lub nauczycieli w zajęciach szkolnych w celu dokonania ich analizy i ewentualnie oceny, może być również uczestnictwo w tych zajęciach kandydatów na nauczycieli w celu zdobycia orientacji w metodach pracy doświadczonych nauczycieli"

Według Janusza Moosa: "Hospitacja jest główną i obowiązującą formą poznania - diagnozowania pracy dydaktyczno wychowawczej nauczyciela, a jej wyniki stanowią bazę informacyjną do doskonalenia umiejętności zawodowych. Hospitacja zajęć jest również jedną z form kontroli i oceny pracy nauczyciela, gdyż może dostarczyć podstawowych informacji do sformułowania opinii o pracy pedagogicznej i opracowania charakterystyki działalności zawodowej nauczyciela".

Do niedawna jeszcze funkcjonowało przekonanie o wyłącznie kontrolno-oceniającej roli hospitacji. Często zalecano tzw. hospitacje niezapowiedziane, których celem miało być Jak najlepsze poznanie codziennej pracy nauczyciela". Poglądy tego typu funkcjonują jeszcze w niektórych szkołach. Tak jakby dobrze przygotowana i przeprowadzona lekcja, a nie osiągnięcia ucznia były ostatecznym celem i rezultatem pracy nauczyciela, choć oczywiście jedno nie wyklucza drugiego. Wcześniej podane definicje potwierdzają w zasadzie funkcje kontrolno-oceniąjące hospitacji i ukierunkowane są na obserwacje pracy nauczyciela. Współczesne tendencje w edukacji zalecają obserwację osiągnięć i działań ucznia a nie samego tylko nauczyciela.

Można to zaobserwować w zmianie samych definicji hospitacji. Według Józefa Cierpiała „hospitacja jest podstawową, bezpośrednią i powszechną formą obserwacji lekcji, jej poznawanie oraz oceny organizacji i przebiegu procesu dydaktyczno-wychowawczego. Stanowi jedno z istotnych narzędzi badawczych odnoszących się do pracy nauczyciela i ucznia.

Natomiast według Kazimierza Marcinkiewicza: „Hospitacja jest dyskusją, wspólną analizą procesu dydaktyczno- wychowawczego w celu wyboru najlepszej drogi postępowania nauczyciela, wychowawcy prowadzącej do optymalnego rozwoju uczniów. Można ją porównać do lustra, w którym nauczyciele prowadzący zajęcia z uczniami przegląda się by móc dokonać poprawek w swojej pracy."

Te same zmiany i tendencje można zauważyć również w prawie oświatowym, które określa hospitację w następującej formule:" Hospitacja jest bezpośrednią obserwacją: - realizacji przez nauczycieli statutowych zadań szkoły lub placówki, w szczególności zajęć prowadzonych z uczniami lub wychowankami,- czynności hospitacyjnych dyrektora i innych nauczycieli zajmujących stanowiska kierownicze w szkole lub placówce. Celem hospitacji jest diagnoza pracy nauczyciela w zakresie wybranych elementów procesu dydaktycznego, wychowawczego i opiekuńczego, a w stosunku do dyrektorów i innych nauczycieli zajmujących stanowiska kierownicze również jakości sprawowanego nadzoru pedagogicznego". § 8 Rozporządzenia MEN z dnia 31 grudnia 1996 r.

Natomiast Rozporządzenie MEN z 13 sierpnia 1999 r. określa w § l punkt l, że „ Celem nadzoru pedagogicznego (...) jest jakościowy rozwój szkół i placówek z ukierunkowaniem na rozwój ucznia i rozwój zawodowy nauczyciela". A w § 2 mówi, że „Nadzór pedagogiczny jest sprawowany w szczególności przez: 1. mierzenie jakości szkół i placówek (...)"•

Rozporządzenie to wprowadza nowe pojęcie w nadzorze pedagogicznym „mierzenie jakości pracy szkoły". Ma ono powodować jakościowy rozwój szkół uzewnętrzniający się zwłaszcza w rozwoju każdego ucznia i w rozwoju w rozwoju zawodowym nauczycieli. Nadzór ma współtworzyć sytuacje do kreowania szkoły sa-mouczącej się i samodoskonalącej się. To powoduje, że dyrektor i sami nauczyciele muszą inaczej niż dotychczas spojrzeć na swoją pracę. Dyrektor powinien zmodyfikować zarówno cele jak i funkcje pełnionego nadzoru, nauczyciele zaś brać czynny udział w opracowywaniu programu pracy szkoły, którego istotnym elementem jest wewnątrzszkolne mierzenie jakości pracy.

Bardzo istotne dla dyrektora i rady pedagogicznej jest określenie funkcji hospitacji. Obserwacja i uczestnictwo w lekcji mogą prowadzić do:

a) diagnozy pracy nauczyciela i wychowawcy lub dyrektora szkoły, do zobrazowania fragmentu obecnego stanu prac nad rozwojem uczniów, nauczycieli czy szkoły

b) prognozy dalszego rozwoju, samokształcenia czy niezbędnego do podjęcia doskonalenia i dokształcania zawodowego,

c) samooceny nauczyciela,

d) korelowania tematyki, stosowanych sposobów i metod kształcenia, przyjmowanych celów prowadzonych lekcji i zajęć poprzez hospitowanie różnych lekcji i zajęć oraz różnych nauczycieli,

e) kształcenia krytycznego spojrzenia i pomocy w eliminowaniu popełnionych błędów lub wyborze najlepszych rozwiązań,

f) oceny obecnego stanu z tym, że jest to ostami i niejako pośredni cel hospitacji-

Dyrektor powinien pamiętać, że każdy nauczyciel i każda klasa wymagają indywidualnego podejścia, nasze zamierzone osiągnięcia muszą być odpasowane do każdej sytuacji osobno. Idąc na lekcję hospitujący nie musi być specjalistą z danego przedmiotu jednak może pomóc nauczycielowi w przyjrzeniu się i ocenie swojej pracy.

Hospitacje wywierają bowiem bezpośredni wpływ na proces i efektywność nauczania i wychowania, są skutecznym środkiem nadzoru nad realizacją wybranych programów nauczania oraz wychowania a także przyczyniają się do kształtowania pedagogicznej postawy nauczyciela, do koordynacji zamierzeń wysiłków Rady Pedagogicznej.

Uzyskane wyniki w czasie obserwacji lekcji i innych zajęć szkolnych stanowią ważny element pomiaru jakości pracy szkoły.

Aby wyniki te były miarodajne i obiektywne dyrektor szkoły powinien dokładnie zdiagnozować swoją Radę Pedagogiczną i wspólnie z nią planować i określać cele hospitacji. Tylko przemyślane i dobrze zaplanowane hospitacje mogą przynieść spodziewane efekty. Plan hospitacji może być ustalony dwupoziomowo, jako

- plan szkolny

- plan indywidualny

W przypadku szkolnego planu hospitacji warto przede wszystkim pamiętać o diagnostycznej i korelacyjnej funkcji hospitacji, tak aby przez odpowiedni dobór tematyki, czasu przeprowadzania oraz dobór nauczycieli i wychowawców osiągnąć zamierzone cele. Wiadomo, że w procesie dydaktyczno-wychowawczym biorą udział nauczyciele i uczniowie. Nauczyciel stwarza uczniom warunki do uczenia się. Organizuje ten proces, wspiera, pomaga i nadzoruje jego przebieg oraz ocenia uzyskane efekty. Działania te podejmuje i realizuje wspólnie z uczniami. W szkole pracują nauczyciele o starannym przygotowaniu naukowym i pedagogicznym-często o dużym doświadczeniu ale również i tacy, którzy pracę rozpoczęli niedawno, nie posiadają doświadczenia a nawet w sporadycznych przypadkach pełnych kwalifikacji. Stąd też niezbędne jest ustalenie planu hospitacyjnego indywidualnie dla każdego nauczyciela i wychowawcy. Ustalając taki plan dyrektor powinien wziąć pod uwagę:

- dokonaną ocenę jego pracy

- jego wykształcenie formalne i rzeczywiste

- poziom jego wiedzy pedagogicznej oraz jego doświadczenie

- wyniki dotychczasowych obserwacji

Z tak powstałym planem zawierającym tematykę i cele hospitacji, rodzaj zajęć i przybliżony termin ich przeprowadzenia dyrektor zapoznaje nauczycieli i wprowadza ewentualne zmiany. Przed hospitacją nauczyciel powinien przeprowadzić rozmowę z dyrektorem i zapoznać go z tematem i celami lekcji oraz poziomem wiedzy i umiejętnościami hospitującej klasy.

2. Podstawowe typy hospitacji i ich charakterystyka.

Obecnie w planie hospitacji występują jej dwa rodzaje:

- hospitacje kontrolno-oceniające

- hospitacje doradczo-doskonalące

Pierwszy rodzaj to obserwacja lekcji połączona z dokonywaniem oceny pracy nauczyciela. Oceniającym obserwatorem jest zwykle dyrektor, wicedyrektor lub wizytator (ocenia dyrektora). Jest to element nadzoru pedagogicznego. Formalną ocenę pracy nauczyciela formułuje się na podstawie dwóch lub więcej lekcji przeprowadzanych przez ocenianego nauczyciela. Ten rodzaj hospitacji w zasadzie zarezerwowany jest dla nauczycieli podlegających ocenie:

- pierwszej dokonywanej na koniec pierwszego semestru w drugim roku pracy

- drugiej dokonywanej z końcem drugiego semestru w trzecim roku pracy.

Ewentualnie na wniosek nauczyciela w terminie trzech miesięcy od złożenia wniosku. Uwarunkowania te wynikają z przepisów Karty Nauczyciela i dotrzymanie tych terminów jest obowiązkiem dyrektora.

Hospitacja doradczo-doskonaląca to obserwacja warsztatu pracy nauczyciela, wykorzystania środków dydaktycznych, indywidualizacji nauczania, motywowania uczniów do pracy, właściwego oceniania. Jej celem jest diagnoza mocnych i słabych stron nauczyciela i pomoc w doskonaleniu umiejętności metodycznych obserwowanego nauczyciela. Obserwatorem takiej lekcji może być dyrektor lub inny nauczyciel danego przedmiotu.

Marcinkiewicz proponuje podobny typ hospitacji tzw. lustrzane, czyli pomoc w samoocenie nauczyciela i wychowawcy(popatrz co robisz na lekcji). Hospitujący jest osobą bierną nie tylko w czasie obserwacji, ale także w trakcie rozmowy pohospita-cyjnej. Jego zadaniem jest jedynie doprowadzić do sytuacji samorefleksji i samooceny nauczyciela. Tak jak lustro nie poprawia uchybień naszego wyglądu, a jedynie umożliwia ich dostrzeżenie. Poprawa należy do podmiotu hospitacji

Tego typu hospitacje powinny jednocześnie prowadzić do wspólnego ustalenia dalszej drogi doskonalenia i dokształcania nauczyciela i wychowawcy. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do nauczycieli nowozatrudnionych lub o niewielkim stażu pracy. Dla tej grupy pracowników pedagogicznych sposób przeprowadzenia pierwszych hospitacji ma duży wpływ na ich dalszy rozwój. Tylko dobrze zaplanowana, przygotowana, przeprowadzona i omówiona hospitacja podnosi autorytet dyrektora, a co za tym idzie ma wpływ na atmosferę pracy i jej wyniki.

Dla większości nauczycieli rozmowa pohospitacyjna jest najbardziej stresująca i trudna, dlatego powinna być przeprowadzona w miłej i partnerskiej atmosferze. Dyrektor powinien więcej słuchać niż mówić, swoimi pytaniami doprowadzać do wyciągania wniosków przez nauczyciela dotyczących jego pracy.

Tylko wspólne ustalenie zaleceń, ewentualnych zmian w przyszłości, może uzyskać rzeczywistą aprobatę nauczyciela.

Tradycyjne hospitacje dyrektora a do tych zaliczamy wyżej omówione utożsamiane są z kontrolą i oceną pracy nauczyciela. Tymczasem ocena ma odrębny, formalny tryb jej dokonywania. W procesie oceny ma też miejsce hospitowanie lekcji, ale nie jest to jedyne źródło informacji o pracy nauczyciela. Traktowanie hospitacji jako kontroli jest nieporozumieniem. Trudno bowiem nazwać kontrolą działanie, które polega na obserwacji tak małego fragmentu pracy, jaką jest jedna lekcja w roku szkolnym. Trudno na podstawie tak sporadycznej obserwacji wyciągać miarodajne wnioski o poziomie pracy merytorycznej i metodycznej nauczyciela. Zwłaszcza, że dyrektor nie jest specjalistą danego przedmiotu a ma wypowiadać uwagi formułować wnioski z pracy hospitowanego specjalisty. Ponieważ hospitacja ma jednak wpływ na ocenę pracy nauczyciela ten godzi się z uwagami i zaleceniami dyrektora, mimo, że czasami są niewłaściwe a mogą być nawet śmieszne.

Bardzo często dyrektorzy szkół posługują się arkuszami obserwacji lekcji. Z jednej strony zmniejszają one stres dyrektora, ponieważ ten wie, na co ma zwracać uwagę podczas hospitowanych lekcji, z drugiej strony nauczyciele bardzo szybko orientują się na co dyrektor zwraca uwagę. Wtedy każdą hospitowaną lekcję, a zwłaszcza zapowiedzianą, organizują tak aby dyrektor znajdował pozytywne odpowiedzi na pytania zawarte w arkuszu. Wtedy jednak faktycznym twórcą lekcji nie jest nauczyciel, ale arkusz hospitacyjny, którym posługuje się dyrektor. Czy takiej aranżacji lekcji dla potrzeb hospitacji można uniknąć? W pewnym stopniu tak stosując hospitacje niezapowiedziane. Jednak te mają bardzo negatywne konsekwencje, rujnują bowiem wzajemne współdziałanie, gdyż nauczyciele tracą zaufanie do dyrektora i w konsekwencji obracają się przeciwko niemu.

Charakter pracy nauczyciela jest taki, że nie ma fizycznej i technicznej możliwości, aby kontrolować go ciągle, więc trzeba mu zaufać, stawiając przed nim cele, jakie ma osiągnąć i te efekty jego pracy analizować i oceniać.

Często dyrektorzy szkół zastępują pojęcie hospitacji kontrolno - oceniającej hospitacją problemową lub partnerską. Jednak każda hospitacja kontrolna jest również problemową, ponieważ dotyczy konkretnych problemów pojawiających się w pracy nauczyciela. W zasadzie to nic innego jak tylko ukierunkowanie kontroli i oceny a także ułatwienie dyrektorowi prowadzenia obserwacji. Natomiast podczas hospitacji partnerskiej dyrektor powinien być partnerem merytorycznym hospitowanego nauczyciela a zwykle nim nie jest. Tradycyjnie pojęte partnerstwo, jest raczej kulturą hospitacji, to po prostu dobre obyczaje iv przestrzeganie zasad organizacji pracy w relacjach z nauczycielem.

Według mnie uzmysłowić nauczycielom, że w mierzeniu jakości diagnoza zastępuje kontrolę. Dzieje się tak z dwu względów:

- kontrola odbywa się na końcu jakiegoś procesu, aby można było ocenić osiągnięte efekty a diagnoza odbywa się od początku tego procesu i w miarę często

- kontrola dotyczy przeszłości a diagnoza w połączeniu z ewaluacją przyszłości.

Jeżeli w szkole zostały ustalone zakresy diagnoz oraz dobrano procedury i narzędzia, aby móc zmierzyć to, co ma być zmierzone lub sprawdzone i że to diagnozowanie odbywa się w sposób ciągły począwszy od klas pierwszych przez wszystkie miesiące roku szkolnego to możemy mówić o wewnątrzszkolnym systemie diagnozowania. Diagnoz tych nie musi dokonywać dyrektor z wyjątkiem hospitacji, formalnie mu przypisanych przez prawo oświatowe, ciąży jednak na nim obowiązek zorganizowania tego systemu.

Nie jest to proces krótki i łatwy, ale dający wymierne efekty. Do najważniejszych zaliczyć należy, w myśl reformy programowej konieczność uzyskania przez ucznia kompetencji takich jak:

których osiąganie wymaga opanowania umiejętności składowych, uszczegółowionych w formie umiejętności w poszczególnych przedmiotach nauczania.

W szkole wystarczy teraz w programie pracy pedagogicznej zbudować odpowiednią dla uczniów tej szkoły konstrukcję umiejętności i kompetencji. Następnie opracować procedury monitorowania czyli obserwacji ciągłej rozwoju tych kompetencji i umiejętności.

Jednak samo powstanie systemu nie oznacza jeszcze sukcesu, bowiem system ten musi jeszcze funkcjonować. Stefan Wlazło proponuje następujące wskaźniki świadczące o funkcjonowaniu w szkole wewnętrznego systemu diagnozowania i ewaluacji:

1. Czy w ramach pracy hospitacyjnej dyrektora realizowane są hospitacje diagnozujące, ukierunkowane na obserwację kompetencji i umiejętności uczniowskich?

2. Czy w szkole prowadzone są badania osiągnięć edukacyjnych uczniów i czy wyniki tych badań są analizowane i wpływają na modyfikację pracy nauczycieli i uczniów?

3. Czy analizowane są wyniki promocji, sprawności, odpadu, przyjęć do szkoły wyższego stopnia, olimpiad, sprawdzianów i czy to wpływa na modyfikację procesu edukacyjnego?

4. Czy monitorowane są oceny uczniów i nauczyciele respektują ustalone w szkole kryteria oceniania?

5. Czy zespoły przedmiotowe analizują wyniki uczenia się uczniów, czy te diagnozy są wykorzystywane np. czy przyniosą jakieś wnioski dotyczące procesu dydaktycznego?

6. Czy analizowane są zachowania, postawy i działania uczniów w aspektach kompetencji kluczowych i czy te analizy prowadzą do formułowania wniosków związanych z wychowawczym oddziaływaniem szkoły?

7. Czy w wyniku prowadzonych diagnoz edukacyjnych i wychowawczych tworzone są programy naprawcze lub modyfikacje procesów rozwoju uczniów?

W punkcie pierwszym pojawia się termin hospitacji diagnozującej ukierunkowanej na obserwację kompetencji i umiejętności ucznia. Jednocześnie jest to odpowiedź na postawione wcześniej pytanie: dyrektor powinien hospitować ucznia a nie tylko nauczyciela. Podczas hospitowanej lekcji nie należy obserwować działań nauczyciela, ale działania uczniów. Obserwować osiągnięty poziom uczniowskich kompetencji i umiejętności a nie interesować się zastosowanymi przez nauczyciela metodami czy technikami, bo to przede wszystkim zakres jego autonomii. W strategii mierzenia jakości rzeczywistą ocenę wydaje klient i jeśli chcemy mówić o jakości w szkole, możemy ją oceniać, posługując się standardami jakości w obserwowanie umiejętności osiągniętych przez uczniów. Hospitacja diagnozująca to zatem diagnozowanie umiejętności uczniów

Przykładem może być obserwacja przez dyrektora w klasach pierwszych liceum ogólnokształcącego umiejętności analizy, właściwości i przedstawiania na wykresach funkcji y = ax, y = ax2, y=ax±b. Może być ona prowadzona na lekcjach matematyki, fizyki i informatyki, aby postawić diagnozę, czy dzieci te umiejętności opanowały. Swoją uwagę dyrektor kieruje na obserwowanie sprawności dzieci na ramach ustalonych z nauczycielami umiejętności operacyjnych.

Dyrektor w wyniku tych obserwacji będzie mógł ocenić, czy rozwój uczniów klas pierwszych przebiega właściwie, czy istnieje korelacja międzyprzedmiotowa, czy na obserwowanych lekcjach uczniowie sprawnie komunikują się ze sobą lub czy potrafią graficznie przedstawić uzyskane wyniki itd.

Dzięki obserwacji umiejętności uczniów dyrektor szkoły nie musi być specjalistą: matematykiem czy fizykiem aby móc zaobserwować wykazaną przez uczniów sprawność lub jej brak w umiejętnościach operacyjnych. Dzięki temu podczas hospitacji diagnozujących ukierunkowanych na obserwację ucznia, a nie nauczyciela, znika jedna z podstawowych barier hospitacji tradycyjnych: specjalizacja przedmiotu.

Hospitacje tradycyjne wynikające z planu hospitacyjnego dyrektora są w pewnym sensie przypadkowe, ponieważ odbywają się w dowolnym momencie realizacji programu nauczania, a przez to uzyskane informacje mogą być mało istotne i niewystarczające by móc wypowiadać się o osiągnięciach edukacyjnych uczniów a przez to o efektach pracy nauczyciela. Data hospitacji diagnozującej wynika z możliwości pokazania przez uczniów swoich umiejętności i to nauczyciel decyduje kiedy ten pokaz może nastąpić. Faktycznie więc to on ustala termin hospitacji i w określonym momencie procesu dydaktycznego zaprasza dyrektora. Ustalenie przez nauczycieli kiedy, w jakich klasach, jaki rodzaj pokazu umiejętności składowych i operacyjnych mają zademonstrować uczniowie, jest jedną z metod monitorowania pracy i sposobem na powstanie stałego harmonogramu hospitacji w szkole. Harmonogramu akceptowanego przez wszystkich nauczycieli ponieważ to oni go stworzyli.

Hospitacja diagnozująca jest ważną obserwacją dlatego powinna być przygotowana specjalnie a termin tak dobrany aby uczniowie mogli popisać się przed dyrektorem. W lekcji takiej mogą również uczestniczyć inni nauczyciele oraz rodzice, zainteresowani procesem kształcenia swoich dzieci.

Po takich hospitacjach warto zrezygnować z tradycyjnej rozmowy pohospita-cyjnej. W tym przypadku musi być ona bardziej próbą wspólnego określenia, co już uczniowie potrafią, a co jeszcze muszą ćwiczyć.

Podsumowując mogę stwierdzić, że zalety hospitacji diagnozującej są dość oczywiste. Po pierwsze znika bariera specjalizacyjna przedmiotu gdyż obserwowane umiejętności mają charakter międzyprzedmiotowy i uniwersalny. Po drugie zarzut wobec tradycyjnych hospitacji, że jest to teatr przygotowany na okoliczność hospitowania przez dyrektora lekcji jest walorem hospitacji diagnozującej. Po trzecie o terminie i celach tych hospitacji decydują sami nauczyciele. Po czwarte przeniesienie płaszczyzny obserwacji z działania nauczyciela na działania uczniów zmniejsza konfliktogenność rozmowy pohospitacyjnej.

I mimo, że stres pozostanie, to będzie on innego rodzaju, nie: co zarzuci mi dyrektor, ale: czy uczniom uda się pokazać. To wpływa bardziej mobilizująco na nauczyciela niż niepewność ocen ze strony dyrektora na temat jego działania.

Po kilku hospitacjach diagnozujących dyrektor szkoły ma dużo informacji o poziomie osiągniętych przez uczniów umiejętności składowych i operacyjnych i dzięki temu może stawiać ważne dla pracy szkoły diagnozy.

Funkcje diagnozujące hospitacji nie wykluczają funkcji doradczo-doskonalących czy oceny dokonań nauczyciela poprzez pryzmat osiągnięć uczniów. Kompetentny dyrektor będzie umiejętnie łączył te funkcje hospitacji aby uzyskać obiektywne informacje o efektach pracy nauczyciela. Odchodząc od kontroli w stronę wspomagania, diagnozowania i właściwego monitorowania dyrektor ma szansę stworzyć właściwy klimat pracy pedagogicznej szkoły i relacji nauczyciel-uczeń, dy-rektor-nauczyciel w myśl zasady „Sukces rozwija człowieka a porażka go umniejsza".

K. Hasemann „Rola oceniania osiągnięć szkolnych w edukacji” w :Edukacja. Studia- Badania- Innowacje 1996 rok, nr 4

W. Bednarzowa, s. Wlazło „Mierzenie jakości pracy szkoły” część druga,